چئویرن : مسیح آقا محمدی
کؤچورن : بهرام سورگون
میلادی تاریخله اون بیرینجی عصرده (هجری بئشینجی عصرده ) ایراندا عمربن ابراهیم آدلی بیر نفر دونیایا گلیر . او، گلجکده حشیشی لر (آسساسینلر ) طریقتینین اساسینی قویموش حسن بن صباح لا و سونرالار قافقازی فتح ائدن آلپ آرصلانین وزیری اولموش نظام الملک له بیرلیکده قرآنی و فقهی اؤیره نیر . زارافات لامی ، یوخسا جدی می ، دوستلار سؤزلشیرلر کی، اونلاردان هانسی حیاتدا اوغور قازانسا، او بیریلرینه ده ال توتاجاق . ایللر کئچندن سونرا نظام وزیر مقامینا یوکسه لیر. عمر اوندان یالنیز ساکیت بیر گوشه ایسته ییر کی، دوستونون ایشلرینین یاخشی گئتمه سیندن اؤترو دوعا ائده و رقملر اوزه رینده دوشونه بیلسین . (حسن ایسه یوکسک وظیفه ایسته ییب، بونا نائیل اولور، سونرا دا وزیری اؤز یولونون اوستوندن گؤتورور) . نیشابورون گلیریندن ایلده اون مین دینار مواجیب آلان عمر اؤزونو بوتونلوکله علمه حصر ائتمک ایمکانی قازانیر.
او، آستورلوگییایا اینانمیر، آمما آستورونومییا ایله مشغول اولور، سلطانین حمایه سی آلتیندا تقویم اصلاحاتیندا اشتراک ائدیر و جبره داییر مشهور اثرینی یازیر ـ بو اثرده بیر و ایکی درجه لی تنلیکلرین ریاضی حلّی و اوچ درجه لی تنلییین کونوس کسیکلری واسطه سی ایله هندسی حلّی تکلیف اولونور. اونون ماراق دایره سی رقملرین و اولدوزلارین سیرلری ایله محدودلاشمیر: او، شخصی کیتاب خاناسینین بیر کونجونده اوتوروب اسلام عالمینده «میصیرلی افلاطون» و یا «یونانیستانلی مرشد» آدلاندیریلان پلوتینین تراکتاتلارینی و «صافلیق قارداشلاری» نین بدعت و میستیکا ایله دولو اللی دن آرتیق رساله سینی موطالعه ائدیر ـ بو اثرلرده ثبوت اولونور کی، دونیا واحیدین تجللاسیدیر و گئج ـ تئز واحیده قاییداجاقدیر...
کیمی اونو آیریجا اشیالاردان کناردا عمومی مفهوملارین موجود اولمادیقینی ادعا ائدن فارابی نین، کیمی ده دونیانین ابدیلییینه اینانان ابن سینانین داوامچیسی ساییر. بیر منبع ده یازیلدیغینا گؤره، او، روحون اینسان بدنیندن حئیوانلارین بدنینه کئچمه سینه اینانیر، یاخود دا ائله گؤستریر کی بونا اینانیر ـ و حتی بیر دفعه پیفاقور ایتله دانیشدیغی کیمی، اودا اوزون قولاغلا صحبت ائدیر. او، آزاد فیکیرلی دیر، عینی زاماندا قرآنین ان چتین یئرلرینین دوزگون تفسیرینده چوخ ماهیردیر، چونکی ایسته نیلن عالیم بیر نوع ایلاهیاتچی دیر و بونون اوچون ایمانا احتیاج یوخدور.
آسترونومیا ، جبر و ایلاهیاتدان یورولوب دینجه لدییی زامان عمربن ابراهیم الخیامی بیرینجی، ایکینجی و دؤردونجو میصراعلاری هم قافیه اولان روباعیلر یازیر، همین روباعیلرین توپلاندیغی ان کامیل ال یازمادا اونلارین سایی بئش یوزه یاخیندیر ـ بو ایسه محصول دارلیغا خصوصی اهمیت وئریلن ایراندا (لونه و کالدئرونون دؤورونده ایسپانیادا اولدوغو کیمی) مؤللیف اوچون اصل بی آبیرچیلیق دیر .
هجری 517- جی ایلده عمر «شئی لرین بیرلییی و چوخلوغوحاققیندا» رساله نی اوخودوغو زامان اؤزونده ناسازلیق دویور و بیردن نسه حیس ائدیر. او، آیاغا دوروب بیر داها گؤرمه یه جه یی صحیفه نی نیشانلاییر و اوزونو آللاها توتور ـ او آللاها کی، هر حالدا موجوددور و عمر جبره دایر اثرینین چتین یئرلرینده اوندان کمک دیله میشدیر. ائله همین گون غروب چاغی او، وفات ائدیر. بوزامان مسلمان جغرافیا چیلارینا بللی اولمایان شمال ـ غربده کی بیر آدادا ایسه نوروئچلی لرین کرالینی دارماداغین ائتمیش ساقسلارین کرالینی نورمانلارین هئرسوقو مغلوبییته اوغرادیر.
ترقی، تنزل و چئوریلمه لرله دولو یئددی عصر کئچیر و اینگلیس ده فیتس جرالد آدلی بیر نفر دونیایا گلیر. اولا بیلر کی، او، عمر قدر عاغیللی دئییل، آمما اوندان خیلی حساس و غصه لی دیر . فیتس جرالد امین دیر کی، ادبیات اونون طالعیدیر. اودور کی هئچ نه یی دوشونمه دن تام عناد کارلیقلا اؤزونو ادبیاتا حصر ائدیر . ان یاخشی کیتابلاردان بیری سایدیغی «دن کیشوت»و دؤنه ـ دؤنه اوخویور (بو سیرایا او، شئکسپیرین و «ایستکلی قوجا» ورگیلی نین اثرلرینی ده داخیل ائدیر)، عینی زاماندا سؤز احتیاطینی زنگینلشدیرمک اوچون لغتلره مئهرینی سالیر. او آنلاییر کی قلبینده موسیقی گزدیرن هر بیر کس اولدوزلارین التقات گؤستردییی تقدیرده، حیاتی بویو اون ـ اون ایکی شئعیر یازماق ایقتیداریندادیر، لاکین اؤزو بو خیردا امتیازدان سوءاستفاده ائتمک نییتینه دوشمور . تانینمیش آداملارلا ( تئننیسون لا، کارلئیل له، دیکئنزله، تئککئرئی له ) دوستلوق ائدیر و اؤزونون بوتون تواضع کارلیغینا و مئهربانلیغینا باخمایاراق، اونلارا قطعییا قیلیقلانمیر .«ائوفرانور» آدلی کیفایت قدر ادبی دیالوگو، کالدئروندان و بؤیوک یونان فاجعه نویسلریندن بابات ترجومه لرینی چاپ ائتدیریر. ایسپانجادان فارس دیلینه کئچیب قوشلار حاققیندا « منطق الطیر» آدلی میستیک پوئمانین ترجومه سینه گیریشیر ـ بو اثرده قوشلار اؤز پادشاهلاری سیمرغون آختاریشینا چیخیرلار و یئددی وادینی آشیب اونون سارایینا چاتاندا گؤرورلر کی، اونلارین آیریلیقدا هر بیری و بوتونلوکده هامیسی سیمرغ دور.
1854- جو ایلده عمرین الیفبا سیراسی ایله دوزولموش روباعی لریندن عبارت بیر ال یازما فیتس جرالدین گؤزونه ساتاشیر. او، روباعی لردن بیر نئچه سینی لاتین دیلینه چئویریر و بیردن کشف ائدیر کی، اونلاردان اؤز داخلی قورولوشو و صبح، گول، بوبول اوبرازلاریندان توتموش گئجه و قبیر لؤوحه لرینه قدر مؤوضوع جا اینکیشافی اولان بوتؤو بیر کیتاب یاراتماق اولار. فیتس جرالد قایغی سیز و بیلدییینی ائله ین تنها بیر آدام اولاراق، اؤزونون بوتون حیاتینی بو غیرعادی و اینانیلماز نییتین گرچکله شمه سینه حصر ائدیر. 1859- جو ایلده او، «روباعیلر»ین ایلک ترجومه سینی نشر ائتدیریر، بونون آردینجا ایسه چوخلو واریانتلار و دقیقلشدیرمه لرله دیگر نشرلر مئیدانا چیخیر، و معجزه باش وئریر: آرابیر شعرله ایله نن فارس آسترونومو ایله ایسپانیادا و شرق ده یارانمیش کیتابلار آراسیندا بعضا معناسیز یئره ائشه لنن غریبه انگلیسین تصادفی گؤروشوندن نه بیرینجییه، نه ده ایکینجییه بنزه ین حئیرت آمیز بیر شاعیر دوغولور. سویین بئری یازیر کی، فیتس جرالد «عمر خیاما انگستانین ان یاخشی شاعیرلری سیراسیندا ابدی بیر یئر قازاندیرمیشدیر». بو اعجاز کار کیتابین هم رومانتیک، هم ده کلاسیک روحونو دریندن دویان چئسترتون ایسه قید ائدیرکی، اوندا «موسیقینین توتولمازلیغی و یازینین پوزولمازلیغی» بیرلیکده حیس اولونور. بعضی لری فیتس جرالدین «روباعیلر»ینی فارس عنصرلری ایله بزنمیش انگلیس پوئماسی ساییرلار. اصلینده فیتس جرالد عمرین حمایه سی آلتیندا یاراتمیش، اونون دئدیکلرینی جیلالامیش، حتی بعضی شئی لری اؤزوندن اویدورموشدور، لاکین نئجه اولورسا ـ اولسون، «روباعیلر» اورتا عصر فارسلارینین گؤزویله اوخونماغی طلب ائدیرلر.
بورادا مئتافیزیک سجییه لی احتیماللارسیز اؤتوشمک اولمور . معلوم دورکی عمر روحون بیر بدندن دیگرینه کئچمه سی باره ده پلاتونیکلرین و پیفاقورچولارین تعلیمینه اینانیردی. بیر نئچه عصر اؤتندن سونرا اونون اؤز روحو انگلیس ده جسمانی تجسومونو تاپا بیلردی کی، لاتین دیلینین تاثیرینه معروض قالمیش اوزاق گئرمان لهجه سینین کؤمیی له نیشابوردا ریاضیاتین الیندن آلدیغی ادبی طالئعینی یاشاسین . لئونلو اسحاق لوریا دئییردی کی، اؤلموش آدامین روحو تسللی تاپمایان قلبه داخیل اولوب اونو روحلاندیرا، یاخود ایستیقامتلندیره بیلر. ایستیثنا دئییل کی، عمرین روحو 1857- جی ایلده فیتس جرالدین قلبینده اؤزونه سیغیناجاق تاپمیشدیر.
«روباعیلر» دونیا تاریخینه آللاهین قوردوغو، مسکونلاشدیردیغی و سئیرائتدییی بیر صحنه کیمی باخیر. علمی دیلده پانتئیزم آدلانان بو تعلیم بئله بیر فیکیر دوغورورکی، انگلیس فارس قیافه سینده دیرچه له بیلر، چونکی اونلارین هر ایکیسی ماهیتجه همین آللاهدیر، یاخود اللاهین اؤتری اوبرازی دیر. لاکین داها دوغرو و حئیرت آمیز اولانی بودور کی، بیزیم فوق الطبیعی باره ده اویدورمالاریمیزین یئرینده چوخ واخت ایشلرین اوغورلو گئدیشی دایانیر. بولودلار بعضا داغ و یا شیر فورماسی آلیر، عینیله ادوارد فیتس جرالدین کدری و اوکسفورد داکی بودلئان کیتابخاناسینین رفینده اونودولوب قالان چهرایی حرفلی سارالمیش ورق خوشبختلیکدن شئعیره چئوریلمیشدیر.
ایسته نیلن وحدت ـ سیردیر. بیزیم قهرمانلارین ـ انگلیسله فارسین بیرلییی ایسه چوخلاریندان داها معمالی دیر. تام موختلیف اینسانلار کیمی حیاتدا اونلارینکی توتمایا دا بیلردی و اؤلوم، طالئعین اویونلاری و اوزون عصرلر لازیم اولدو کی، اونلاردان بیری دیگرینی تانیسین و ایکیسی بیرلشیب بیر شاعیر اولسون.
داوامی
