عرب الفباسینا حاضیرلایان: سید حیدر بیات
قدر طلای خاليصيمي جؤوهري بيلور،
نادان يانيندا خاکله گرچي موساوييم.
کوتهنظر گؤرور مني يئرده گونش کيمي،
صورتده گرچي ارضييم، آما سماوييم!
طرزي
XVII یوزایللیکده فارس ديلينده تاثير تبريزي، واله اردبيلي، جويا تبريزي، مطيع تبريزي، زيادي قاراباغي، ناصح تبريزي، ايبراهيم اوردوبادي، ثابيت تبريزي، محوي اردبيلي و باشقا شاعيرلريميز يازيب-ياراتميش، فارسديللي ادبياتين ياييلديغي گئنيش رئگيوندا کيفايت قدر شؤهرت تاپميشلار. بو گون همين شاعيرلرين آدلاري و اثرلري اکثر موتخصيصلره بئله معلوم اولماسا دا، اونلار اؤز دؤورلرينده ادبي پروسئسين فعال ايشتيراکچيسي کيمي موعاصيرلرينين ياراديجيليغينا، بديعي ذؤوقلرين فورمالاشماسينا تاثير گؤسترميش، معنوي-ائستئتيک طلبلرين اؤدهنيلمهسينده بو و يا ديگر درجهده رول اويناميشلار. اونلارين ادبي ايرثي، شوبههسيز، خالقيميزين بديعي مدنيتينين بير پارچاسي، ترکيب حيصهسيدير و همين ايرثين اوزه چيخاريلماسي، نشري، ترجومهسي و تدقيقي موعاصير ادبياتشوناسليق علميميزين موهوم وظيفهلريندن بيريدير.
بو دؤورده ياشاميش صنعتکارلار ايچريسينده اوريژينال پوئتيک ايستعدادي ايله سئچيلن شاعيرلردن بيري ده طرزي افشاردير. اونون ياراديجيليغي تکجه کونکرئت ادبي-تاريخي دؤورون فاکتي کيمي دئييل، هم ده بير سيرا خوصوصيتلري باخيميندان نادير و حتّی موستثنا حاديثه کيمي ماراق دوغورور. و گؤرونور، محض سونونجو جهته گؤره طرزينين ايرثي يوخاريدا آدلاريني چکديیيميز موعاصيرلري ايله موقاييسهده ديققتي داها چوخ جلب ائتميش و اونون تدقيقي ساحهسينده بعضي تشببوثلر گؤستريلميشدير. البتته، تذکيرهچيلر عنعنهيه اويغون اولاراق، اونون حاققيندا بير نئچه جوملهليک، چوخ واخت اولدوقجا آز اينفورماسييا يوکونه ماليک قئيدلر و شعرلريندن موعين بئيتلر وئرمکله کيفايتلنميشلر. شاعيرين سونراکي تدقيقاتچيلاري اساسن ریضاقولو خان هيدايت-ين «مجمع الفصحا»داکي خسيس معلوماتينا ايستيناد ائتميشلر.
طرزينين پوئتيک ايرثينين اؤيرهنيلمهسي و گئنيش آراشديرما دايرهسينه داخيل ائديلمهسي ساحهسينده ان موهوم خيدمت، شوبههسيز، ايران عاليمي م.تمددونه مخصوصدور. هله ۱۹۲۰-جي ايللرده او، بئرلينده چيخان «ايرانشهر» ژورناليندا طرزي حاقيندا مقاله ايله بيرليکده اونون شعرلريندن بعضي نومونهلري ده درج ائتديرميشدير. شاعيرين ديواني اوزرينده آراشديرمالاريني داوام ائتديرن م.تمددون اونون بير نئچه نوسخه اساسيندا حاضيرلاديغي متنيني موفصّل گيريش سؤزو ايله ۱۹۳۱-جي ايلده اورميه ده چاپ ائتديرميشدير. ۱۹۵۹-جو ايلده تئهراندا همين ديوانين ايکينجي نشري ايشيق اوزو گؤرموشدور. طرزي ديوانينين بيرينجي نشري تئزليکله ي.ئ.بئرتئلسين ديققتيني جلب ائتميش و او، «طرزی افشار و اونون ياراديجيليغي» آدلي گئنيش مقاله يازميشدير. سونرالار عاليمين سئچيلميش اثرلرينين بئشينجي جيلدينه داخيل ائديلميش بو مقاله طرزي ياراديجيليغينين بعضي موهوم جهتلريندن (او جومله دن، شاعيرين آنا ديلينده يازديغي شعرلردن) يان کئچمهسينه و موعين ضيديتلي مقاملارينا باخماياراق، هلهليک شرقشوناسليقدا شاعير حاقيندا آز-چوخ دولغون تصووور وئرن يئگانه منبع اولاراق قالير. حمید آراسلي « XVIII-XVII عصرلر آذربايجان ادبياتي تاريخي» آدلي کيتابيندا طرزي حاقيندا وئرديگي قيسا معلوماتي، گؤرونور، محض بو منبعدن اخذ ائتميشدير.
طرزينين ديواني ايله تانيشليق زاماني ديققتي جلب ائدن باشليجا جهتلردن بيري شعرلرينين گوجلو آوتوبيوقرافيک سجيييه داشيماسيدير. محض بونون سايهسينده، يعني شعرلرينده اولان معلوماتلاري سيستئملشديرمکله، اونون بيوقرافيياسينين عومومي منظرهسيني برپا ائتمک مومکوندور. اثرلريندن بئله معلوم اولور کي، طرزي افشار صفوي حؤکمدارلاريندان شاه صفي (۱۶۲۹-۱۶۴۲) و II شاه عابباسين (۱۶۴۲-۱۶۶۶) موعاصيري اولموشدور. ائله بو دا اونون XVII عصرين بيرينجي ياريسيندا ياشاييب-ياراتديغيني سؤيلهمهيه اساس وئرير. نصرابادي تذکيرهسينده کي معلومات XVII عصرين ۷۰-جي ايللرينده شاعيرين آرتيق حياتدا اولماديغيني گؤسترير. ايستر شاعيرين آديندان، ايسترسه ده اثرلرينده کي چوخسايلي فاکتلاردان اونون قديم تورک طايفالاريندان اولان افشار ائلينه منسوبلوغو آيدينلاشير. م.تمددون اونون اورميه ياخينليغينداکي طرزلو کنديندن اولدوغونو يازير. لاکين بو احتيمال يالنيز آد اويغونلوغونا اساسلانير. ي.ئ.بئرتئلس بونا شوبهه ايله ياناشيب، اؤز نؤوبهسينده اساسلي بير دليل گتيرمهدن شاعيرين تبريزدن اولماسي احتيماليني ايرهلي سورور. لاکين «طرزي» تخلوصو، بيزيم فيکريميزجه، شاعيرين «ايختيراع ائتديیي» يئني «طرز» ایله - ايفاده شیوه سی و اوسلوبلا باغليدير.
طرزينين اثرلريندن آيدين اولور کي، اونون منسوب اولدوغو طايفايا موناسيبتي او قدر ده موثبت دئييلميش. گؤرونور، شاعيرين طبيعتي بو طايفادا حؤکم سورن «ووروب-ييخماق» موحيطيني قبول ائتمهميش، اودور کي، گنج ياشلاريندا پايتاخت ايصفاهانا کؤچه بيلمهسيني اؤزو اوچون بؤيوک اوغور سانميشدير. سونرالار فارس ديلينده يازديغي بحر-طويلده بو حيسسيني آچيقجا بيلديرميش، يالنيز اولدوقجا صميمي و ائموسيونال بير پارچا ايله وطنده قالميش قوجا آتاسينين حسرتيني چکديیيني ايفاده ائتميشدير: «اورهیيمده هئچ بير درديم يوخدور، قوجا آتامدان آيري دوشمهیيمدن ساوايي. گؤره سن، ائله بير گون گلهجکمي کي، اونون نوراني سيماسيني گؤروم، اليني اؤپوم و عوذور ديلهیيم؟! ائي سحر يئلي، گئت، منيم سالاميمي آتاما يئتير و دئ: «طرزی افشار سنين فراق-يندان او قدر آغلاييب کي، گؤيده کي بولودلاري خجيل ائديب!».
شاعيرين آتاسي ايله گؤروشوب-گؤروشمهديیي اثرلريندن معلوم اولمور. معلوم اولان بودور کي، سارايا يول تاپا بيلمهيهن طرزي سايسيز-حسابسيز سفرلره باشلايير. بو سياحتلرين خريطهسي موعاصير اوخوجونو دا حئيران قويور: شاعير دئمک اولار کي، بوتون ايراني، عربيستاني، قافقازي گزميش، هينديستانا، روما (کيچيک آسييايا)، حتی آوروپايا دا گئديب چيخميشدير. بوتون بو سفرلر، اونلاردان آلينان تاثورراتلار، حتی بعضن اونلارين تاريخي شاعيرين شعرلرينده دقيق عکسيني تاپيب. طرزي گنجهده (بورادا او، نيظامينين قبريني زيارت ائديب)، «دشت-عدم» آدلانديرديغي موغان دوزونده، بير نئچه دفعه شاماخيدا اولوب، دفعهلرله اردبيله، تبريزه گئديب و بوتون سياحتلري نين سونوندا ايصفاهانا قاييديب. او دؤورده بير چوخ شاعيرلر هينديستانا کؤچدوکلري حالدا، طرزي ايصفاهاني اوستون توتوب، اؤزونون دئديیي کيمي، «دونيا مالينا گؤره» هينديستانا گئتمهييب.
طرزي، دئمک اولار کي، بوتون عؤمرونو ماددي احتيياج ايچريسينده کئچيرميش، لاکين غورورونو سينديرماييب اؤز يوخسوللوغونا ايرونيک موناسيبتيني ايفاده ائدهن شعرلر يازميشدير. بو جهتدن شاعيرين ياراديجيليغي داها بير ماراقلي بيوقرافيک فاکتي عکس ائتديرير: طرزينين آغير ماددي وضعيتيني گؤرن شاه صفي اونا آيدا ۹ تومن مبلغينده تقاعود کسير. شاعير بو ۹ تومني آلماق اوچون مووافيق ايدارهلره دوز ۹ آي آياق دؤيور. (بورادا ۹ آغجا تقاعودونو آلماق ايسترکن اؤوقاف ايدارهسينين سوروندورمهچيليیي ايله قارشيلاشان فوضولي يادا دوشور). نهايت، اونونجو آي شاعير بو وضعيتي آچيقلايان بير روباعي ايله شاه صفييه موراجيعت ائدير و اؤزونه مخصوص حاضيرجاوابليقلا آرتيق ۹ تومني ۱۰ تومنله عوض ائتمک واختي چاتديغيني وورغولايير. بو دفعه طرزينين بختي گتيرير و او، آيدا ۱۰ تومن تقاعود آلماغا باشلايير. لاکين او، بونونلا کيفايتلنمهييب تئزليکله شاها داها بير روباعي گؤندرير و تقاعودونون ۱۲ تومن مبلغينده موعينلشديريلمهسيني خواهيش ائدير. شاعير بو ايستهیيني اوغورلو بير طرزده سيتاييش ائتديیي ايماملارين سايي ايله علاقهلنديرميش و گؤرونور، مقصدينه نايل اولموشدو.
ایکینجی شاه عابباس طرزييه قارشي داها لوطفکار اولموش، شاعيرين اؤزونون يازديغي کيمي، «سونسوز سفرلرينه سون قويماق اوچون» اونو ائولندیرميش و سارايدا ايشه تعيين ائتميشدي. تصادوفي دئييل کي، طرزي II شاه عابباسا چوخلو شعرلر حصر ائتميش و اونو ميننتدارليقلا تعريفلهميشدير.
طرزي ياراداجيليغينين ان موهوم و اوريژينال جهتي اونون اؤزونه مخصوص ديلي، ايفاده طرزيدير. قئيد ائدک کي، شاعيرين ياشاديغي عصر، عوموميتله، پوئزييادا يئني اوسلوب آختاريشلاري دؤورو ايدي. همين آختاريشلار سون درجه گرگین، آرديجيل و شعورلو سجيييه داشيييردي. طرزينين موعاصيرلريندن کليم کاشاني، صائب تبريزي، غني کشميري و باشقا شاعيرلرين اثرلرينده دؤنه-دؤنه ايشلتديکلري “طرز- نو” و “طرز- تازه” ايفادهلري محض بو مقصدين آچيقلانماسينا خيدمت ائديردي. بو ايفادهلره طرزينين شعرلرينده ده تئز-تئز تصادوف اولونور. لاکين آراشديرما گؤسترير کي، طرزي ياراديجيليغيندا همين ايفادهلر نيسبتن فرقلي معنا يوکونه ماليک ايدي. آدي چکيلن شاعيرلرين پوئزيياسيندا يئني اوسلوب ياراديجيليغي داها چوخ مووضوعی و ائستئتيک ايستيقامتلرده آپاريليرديسا، طرزي همين ايشي صيرف دیل پلانیندا حياتا کئچيريردي. شاعيرين ايرثينين ان قاباريق خوصوصيتلي - اونون غئيري-عادي سؤز ياراديجيليغي دا همين سئچيمين بيلاواسيطه نتيجهسي ايدي.
طرزينين سؤز ياراديجيليغي، باشليجا اولاراق، فعللره عایيددير. بئله کي، او، فارس ديلينده کي مصدر مودئلينه اساسلاناراق، آنالوگييا اوسولو ايله آدلاردان فعللر دوزلدير و همين فعللر يئري گلديکجه شخصلره و زامانلارا گؤره دهييشيردي. (مثلن، «قبوليدن»، «پوليدن»، «سفريدن»، «آشکاريدن»، «توفنگيدن»، «مئهمانيدن»، «قوربانيدن» و س.). بونونلا دا «کردن» و «شدن» («ائتمک» و «اولماق») کؤمکچي فعللري واسيطهسيله آدلاردان مورککب فعللر دوزلديلمهسي يولو آدلارا بيلاواسيطه مصدر شکيلچيلري آرتيرماقلا يئني فعللر ياراديلماسي يولو ايله عوض اولونور.
شاعير حتّی يئر آدلاري اوزرينده ده بو عملياتي آپارير (مثلن، «تبريزيدن»، «تئهرانيدن»، «رشتيدن»، «نجفيدن» و س.). ماراقليدير کي، عئيني اوصوللا تورک (آزربايجان) سؤزلريندن ده فعللر دوزلديلير و گئنيش شکيلده ايستيفاده اولونور («کسيدن» - کسمک، «مينيدن» - مينمک، «ايچيدن» - ايچمک، «قاچيدن» - قاچماق، «گليدن» - گلمک و س.). عوموميتله ، طرزينين فارسجا شعرلرينده آذربايجان سؤزلري بول-بول ايشلهديلير - بورادا ايستر آيري-آيري لئکسيک واحيدلره، ايسترسه ده بوتؤو ايفاده و جوملهلره راست گليريک. همين سؤزلرين توپلانيب تحليل ائديلمهسي ادبي ديل تاريخيميز اوچون اهميت کسب ائده بيلر. بورادا همچینين ماراقلي اونوماستيک ماتئريال دا مؤوجوددور. مثلن، شاعيرين افشار طایفاسینی مذمتله يازديغي مثنويسينده و ديگر شعرلرينده دوراق بي، قارلي آغا، ياغمور، چاوغون، گؤکجه، يارميش، داشدمور، آتلوخان، يولوغلو، قيلينج بي، خنجر بي و س. کيمي شخص آدلاري ايشلنميشدير.
طرزينين ديوانيندا آذربايجان ديلينده بوتؤو شعرلر ده واردير - بونلار بير قصيده، بير قطعه و اوچ روباعيدن عيبارتدير. ماراقليدير کي، عئيني تيپلي سؤز ياراديجيليغيني شاعير همين شعرلرده ده حياتا کئچيرميش، آدلاردان فعللر دوزلتميشدير. ميثال اوچون، طرزينين ايکينجی شاه عبباسي باغدادي عوثمانليلاردان آلماغا تشويق ائدن قصيدهسيندن آشاغيداکي ميصراعلارا نظر سالاق:
پروازلاندي ديل يئنه باغدادلانماغا،
اول بورجي-اؤولييايا قونوب شادلانماغا.
اول خاکي-پاک تکي هاني بير سرزمين دخي
غم، پايبنديني قيريب آزادلانماغا.
راه-فنادا توشهی تقوا يئتر مانا،
يوخ ايشتاهام يولدا منيم زادلانماغا…
باغداديميز خرابدور، آما اوميد وار
عابباس اليله ال وئره آبادلانماغا.
اول باني-بينايي عدالت کي، دهرده
بونياني-ظولمو قويمادي بونيادلانماغا.
شاهنشها، کمينه دوعاگوي، طرزييم
مورشيد درينه گلميشم ايرشادلانماغا.
نوشيروان-وقت سن و ظل-عدل کي،
چوخلار گلير اومميدله ايمدادلانماغا.
من هم ستمکشيده-ظولم - زمانهيم،
يئت داده، قويما بندهني فريادلانماغا…
طرزينين پوئزيياسي اوبرازلار سويييهسينده ده ماراق دوغورور. اوسلوبون دئموکراتيکلشمهسي، اوبرازين «ائنديريلمهسي»، خالق تفککورو آرسئناليندان فايدالانما و س. لئکسيک-فرازئولوژي سيستئمده اولدوغو کيمي، اوبرازلار سيستئمينده ده اؤزونو گؤسترير. شاعيرين آذربايجان ديلينده کي قطعهسيندن گؤتورولموش آشاغيداکي بئيتلر دئديگيميزي تصديق ائدير:
بيذايقه يانيندا ياوان آشا اوخشارام
آغزي دادين بيلنلره گيلان چيلاوييم.
طرز ايله فیالمثل اؤکوزم هر دياردا
افشار ائلي ايچينده ولي ائو بوزاوييم.
شاعيرين آشاغيداکي روباعيسي ايسه اونون هئچ بير ائکسپئريمئنته ال آتمادان، کلاسسيک هارمونييا قانونلارينا و پوئتيک نورمالارا تام عمل ائتمک شرطي ايله بديعي نومونهلر ياراتماق قودرتيني نوماييش ائتديرير:
بير گول مني خارو زارو حئيران ائتدي،
کؤنلومو حزين، ديدهمي گيريان ائتدي.
نرگيسلري تک ائيلهدي بيمار مني
زولفو کيمي حاليمي پريشان ائتدي.
طرزي افشارين اؤزونه مخصوص «طرز»ينده بير طرفدن دؤورون ديل شرايطینين اينعيکاسيني، ديگر طرفدن ايسه مؤوجود پوئتيک ديله، يئني نفس وئرمک جهديني گؤرمک لازيمدير. شاعير اؤز «من»ي نين داها سربست ايفادهسينه و اويغون نيطق آچيليشينا نايل اولماق اوچون ديل تفککورونون دونوقلوغونو دفع ائتمهيه و پوئتيک ديلله دانيشيق ديلي آراسينداکي ضيدديتي آرادان قالديرماغا چاليشميشدير. بو معنادا، طرزي افشاري XX عصرين فوتوريستلري ايله موقاييسه ائتمک اولار.
قایناق:
۱. طرزی افشار، ديوان، تهران، ۱۳۳۸.
۲. محمدعلی تربييت، دانشمندان آذربايجان، باکي، ۱۹۸۷.
۳. رضاقلی خان هدایت، مجمعالفصحا، تهران، ۱۲۹۵.
۴. حميد آراسلي، XVIII-XVII عصرلر آذربايجان ادبياتي تاريخي، باکي، ۱۹۵۶.
۵. ی.ئ.بئرتئلس، ایران ادبیاتی و مدنییّتی تاریخی، موسکوا، ۱۹۸۸ (روس دیلینده).
شرح یاز