Your are here: Home // // مسیح آقا محمدی. غريبه خياللي شاعير

مسیح آقا محمدی. غريبه خياللي شاعير

اون يئددينجي يوزيلليکده فارسديللي ادبياتين رواج تاپميش اولدوغو گئنيش رئگيوندا ميرزه محمد علي صايب تبريزي نين (1601-1677) آدي ديللر ازبري ايدي، اثرلري الدن-اله گزيردي. اوزاق هينديستاندان توتموش شاعيرين دوغما وطني آذربايجانا قدر، دئمک اولار کي، بوتون ايري شهرلرده مؤوجود اولان ادبي مجليسلرده («درنک»لرده) اونون شعیرلري اوخونوب تحليل و تضمين ائديلر، غزللرينه جاوابلار يازيلاردي. چوخ واخت شاعير اؤزو ده بئله مجليسلرين ايشتيراکچيسي اولار، يوخاري باشدا اوتوروب غزللريني سؤيلر، غئيري-عادي اوبرازلاري ايله قلم اهليني حئيران قوياردي. موختليف شهرلردن شعيرسئورلر، خطاطلار اونون ديواني نين اوزونو کؤچورمک اوچون ايصفاهانا – شاعيرين ائوينه قوناق گليرديلر. صايب اؤزوندن اولکي زنگين و چوخ عصرليک ادبياتين بيليجيسي ساييليردي. 800 شاعيرين شعيرلريندن نومونه لر توپلانميش 25 مين بئيتليک «سفينه»سي بونو ثوبوت ائديردي. معين شعيرين، بئيتين شرحينده موباحيثه مئيدانا چيخيرديسا، اونا مکتوب گؤندرر، رييني سوروشارديلار. تذکيره چيلر يازيرلار کي، روم حؤکمدارلاري و هيند سولطانلاري اؤز مکتوبلاريندا ايران شاهيندان صايبين ديوانيني گؤندرمگي خواهيش ائدرديلر، ايران شاهي دا هديييه کيمي شاعيرين اثرلريني اونلارا گؤندرردي.

صايب هله اوشاقکن عاييله سي بيرینجی شاه عبباسين (1587-1629) امري ايله ايصفاهانا کؤچورولموشدو. گله جک شاعير بو بؤيوک مدنيت مرکزينده بوي آتميش، لاپ ائرکن ياشلاريندان الينه قلم آلميشدي. صايبين شئير عالمينه آتيلديغي واختلار فارس ديللي پوئزييادا پوئتيک اوسلوبون دييشمه سي پروسئسي ايله علامتدار ايدي. آنجاق هله ده شاعيرلر حافيظين جاذيبه سيندن کنارا چيخا بيلميرديلر، بير چوخلاري ايسه رسمي ايدئولوگييايا اويغون اولاراق پئيغمبره، حضرت علي يه و باشقا ايماملارا مرثيه لر يازماقلا مشغول ايديلر. يئني اوسلوبا دوغرو قطعي دؤنوش ائديلمه ميشدي. بو وظيفه ني صايب اؤز اوزرينه گؤتوردو.
صايب صنعته آيدين ائستئتيک پرينسيپلر و بؤيوک غايه لرله گلميشدي. ياراديجيليغي نين ايلک دؤوروندن نوواتورلوغو ايله سئچيلدي. آما بوتون يئنيليکلر کيمي صايبين يئني اوسلوبو دا بيردن-بيره قبول اولونمادي. عنعنه چيلر بو «غريبه طرز»لي شاعيرين شعيرلريني بينمه ديلر. صايب همين وضعيتيني بئله ايفاده ائتميشدير.

غريب روي زمين گشتم از غريب خيالي

که هيچکس بوطن همچو من غريب نگردد

غريبه خياليمين اوجباتيندان يئر اوزونون غريبي اولدوم.

هئچ کس منيم کيمي وطنينده غريب اولماسين!

… اون آلتينجی عصرين اوللرينده فارسديللي ادبياتين آغيرليق مرکزي تدريجن هينديستانا کئچيردي. اساسي ظهيرالدين بابور طرفيندن قويولموش بؤيوک موغوللار دؤولتي ادبياتا خوصوصي ديقت وئرن، اونو سياسي مسئله لرله برابر توتان، اصلينده ادبيات ساحه سينده کي سيياسته عومومي داخيلي سيياستين ترکيب حيصه سي کيمي باخان شرق دؤولتلري نين سونونجوسو ايدي. خوصوصن اکبر شاهين مشهور ايصلاحاتلاري نتيجه سينده يارانميش آزادفيکيرليليک آتموسفئري اصلينده تنززوله دوغرو گئتمکده اولان فارسديللي پوئزييانين اؤزونده رئاللاشماميش ايمکانلار تاپاراق جانلانماسينا، يئني رنگلرله پارلاماسينا شراييط ياراتدي. بو دا ديني فاناتيزمين حؤکم سوردويو ايران و اورتا آسييادان شاعيرلرين کوتلوي شکيلده هينديستانا گئتمه سينه سبب اولدو.
صايب ده هينديستانا يولا دوشدو، 6 ايل اورادا قالدي. شاعيرين «يئني طرزي» موختليف دايره لرده يوکسک قييمت آلدي، صنعتکارليغي قطعي شکيلده فورمالاشدي، آرديجيللاري مئيدانا گلدي. سونرالار شرق و غرب تدقيقاتچيلاري آراسيندا بؤيوک موباحيثه لر دوغوران، سون دؤورلره قدر فارسديللي ادبيات موتخصيصلري اوچون «تاپماجا اولاراق قالان» (ؤزبک تدقيقاتچيسي ز. ريزايئوين ايفاده سيدير – م.م.) مشهور «هيند اوسلوبو» دؤورون پوئزيياسيندا حاکيم اوسلوبا چئرويلدي. بو اوسلوبون ياراديجيسي ايسه «تبريزين پاک تورپاغي»ندا دونيايا گؤز آچميش آذربايجان شاعيري صايب تبريزي ايدي…
صايب بو عقيده ده ايدي کي، بديعي ادبياتين پوتئنسيال ايمکانلاري هئچ ده سلفلر طرفيندن توکنمه ميشدير. بديعي ايدراک حودودسوزدور، صنعتکار گئرچکليگي بديعي جهتدن قاوراديقجا، اونون قارشيسيندا درک اولونماميش يئني قاتلار آچيلير. هر شئي صنعتکارين ايستعداد و زحمتيندن، دونياگؤروشو و دونيادويومونون خوصوصيتلريندن آسيليدير. بو فيکير آشاغيداکي بئيتده گؤزل ايفاده اولونموشدور:

يک عمر مي توان سخن از زلف يار گفت

در بند آن مباش که مضمون نمانده است

بير عؤمور يارين زولفوندن سؤز دئمک اولار،

ائله بيلمه کي، (دئييلمه ميش) مضمون قالماميشدير.

بئله باخيشلارين نتيجه سي اولاراق شاعير عنعنه وي-کانونيک اوبرازلاردا، کلاسسيک شعيرين حاضير فورموللاريندا رئاللاشماميش ايمکانلار تاپير، اونلارا يئني، بعضاً عنعنه دکينه عکس اولان موناسيبتي ايله سئچيلير. بو مقامدا شاعيرين داها رئال، حياتي مؤوقئعدن چيخيش ائتمه سي ديقتي جلب ائدن اساس جهتدير.
صايبين اوريژينال اوسلوبو و نوواتور پوئتيک سيستئمي اونون دؤورو اوچون يئني اولان ايدئيا-ائستئتيک مؤوقئعيي نين نتيجه سي ايدي. شاعيرين ديوانيندا بو مؤوقئعيي آشکارلايان چوخلو فاکتلار تاپماق مومکون دور. آما آشاغيداکي بئيتي اونون بير نؤو ائستئتيک کرئدوسو کيمي قييمتلنديرمک اولار:

دامن هر گل مگير و گرد هر شمعي مگرد

طالب حسن غريب و معني بيگانه باش

هر گولون اتگيندن ياپيشما، هر شامين اطرافينا فيرلانما،

غريبه گؤزلليک و يئني معنا طلب ائت!

بو «غريبه گؤزلليک» اصلينده «غريبه ليکده گؤزلليک» کيمي باشا دوشولمه ليدير.

صايب، دوغرودان دا، اطرافيندا باش وئرن حاديثه لره، مؤوجود پرئدمئتلره غريبه و غئيري-عادي باخيشي ايله فرقله نير، اونلاردا هامي نين گؤردويو و قبول اولونموش معنايا عکس اولان معنا گؤرور. ان عادي شئيلر بئله شاعيرده معين تأسسورات اويادير، هر هانسي بير فيکري، ماهيتي ايفاده ائدن ايشاره يه چئوريلير. سانکي اطراف گئرچکليک معنالار عالميدير، هر شئي نه ايسه عيبرت وئرير، بيزي نيسه چاغيرير و يا ندنسه چکينديرير: «ميلچگين قاباق اطرافلاريني موتحريک باشينا دؤيجله مه سي طاماهکارين عاقيبتيني گؤسترير». «ديشلرين تؤکولمه سي اويون قورتارارکن فيقورلارين ييغيلماسينا بنزه يير، يعني حيات اويونو باشا چاتماق اوزره دير». «ساچلارين آغارماسي فلگين ظولموندن اوشاقليقدا اميلميش سودون اوزه چيخماسيدير». «تورپاقدان يوکسلن قبير داشلاري بيزي تورپاق آلتينا چاغيران اللردير» و س.
بورادان صايبين اوسلوبونون اساسلانديغي بديعي پرينسيپلردن بيري – موجررد آنلاييشلارين کونکرئتلشديريلمه سي پرينسيپي مئيدانا چيخير. يني گؤستريلن تفککور طرزي نين ايکينجي طرفي ده وار: ان موجررد فلسفي، پسيخولوژي، ائتيک، سوسيال مسله لري ايفاده ائتمک اوچون شاعير اوزون-اوزادي موحاکيمه لره ال آتمير، اونلاري ايفاده ائدن قيسا حؤکمو وئرير، سونرا همين فيکره ايللوستراسييا اوچون ائله ماتئريال تاپير کي، اوخوجو بديعي منطيقين گوجونه حئيران قالير، تاپيلميش موقاييسه نين سِحرينه دوشور، شاعيرين دئديگي فيکري آنلايير و اونونلا راضيلاشير.

توتولموش کؤنلومو جام ايله شادان ائيله مک اولماز،

ال ايله پوسته نين آغزيني خندان ائيله مک اولماز.

بولود قيلان کيمي جوولان اورار دا ايلديريم تيغي ،

کؤنول پرده لرينده عشقي پونهان ائيله مک اولماز.

من مجنوني عاقيل ائيله مک مومکون دئييل، ناصح،

سؤز ايلن موشک نابي، قان کي، بير قان ائيله مک اولماز.

بئله مقاملاردا صايب شرق پوئتيکاسي نين «ارسال المثل»، «حسن تعليل» کيمي بديعي پرييوملاريندان بول-بول و مهارتله ايستيفاده ائدير. چوخ واخت شاعيرين آپارديغي موقاييسه او دقيقه اوخوجويا آيدين اولمور، اوندان معين ذهني گرگينليک طلب ائدير. آما لازيمي سعي گؤستريلندن سونرا اوخوجو شاعير خيالي نين گؤزل اويونونون شاهيدي اولور، ايلک باخيشدا اوزاق اولان حاديثه لر آراسيندا غريبه ياخينليق تاپير، بو «کشف»دن هزز آلير. لاکونيزم، سرراست آفوريزملرين ايشلنمه سي و آسسوسياتيوليک صايب پوئزيياسي نين ان قاباريق جهتلريدير.
صايبين اوبرازلار سيستئمينه حئيرتاميز بير ديناميزم خاصدير. شاعيرين غزللرينده دونوق، سوکونتده اولان اوبرازلارا چوخ آز راست گلينير. حرکت صايب پوئتيکاسي نين اساسيني تشکيل ائدير. جانسيز شئيلر بورادا جانا گلير، ديل آچيب دانيشير. آللئقورييا صايبين ان چوخ ايشلتديگي بديعي واسيطه لردندير.
بوتون بو خوصوصيتلرين درين فلسفي اساسي واردي. اورتا عصرلرده ايجتيماعي-سياسي، ايدئولوژي و مدني حياتين بوتون ساحه لرينه درين نوفوذ ائتميش صوفیزمين موترققي عنعنه لريندن بحره لنن صايبين دونياگؤروشونه غريبه بير گئنيشليک و اونيوئرسالليق خاص ايدي. و بونونلا او، دؤورون محدود دوشونجه سينه، فاناتيزمينه قارشي دوروردو…
صايبين ياراتديغي مکتبين سونراکي طالعيي ده ماراقلي اولدو. وفاتيندان بير عصر کئچمه ميش شاعيرين باشچيسي اولدوغو ادبي مکتب ايران شاعيرلري و اديبلري نين شيددتلي هوجوملارينا معروض قالدي. اونلار «هيند اوسلوبو»نا قارشي يؤنلميش «بازگشت» («قاييديش») آدلي حرکات مئيدانا گتيرديلر و کلاسسيک شاعيرلرين اوسلوبونو برپا ائتمک يولوندا موباريزه يه باشلاديلار. ان کسکين هوجوملار ايسه، طبيعي کي، صايبين پايينا دوشدو. گؤرون، «قاييديش»ين تشببوثکارلاري و نوماينده لريندن بيري، مشهور «آتشکده» تذکيره سي نين مؤليفي لوطف علي بي آذر صايب باره ده نه يازيردي: «اونون شعير يازماغا باشلاديغي واختدان قديم شاعيرلرين آيدين خيال يوللاري باغلاندي و کئچميش سؤز اوستادلاري نين سليس قايدالاري آرادان گؤتورولدو. خوشاگلمز يئني اوسلوبون ياراديجيسي اولان بو ميرزه دن (صايبدن – م.م.) سونرا شاعيرليک گون به گون تنززول ائتدي. شوکور آللاها کي، حاضيردا اونون ايختيراع ائتديگي يول بوتونلوکله ترک ائديلدي و قديم شاعيرلرين قانونلاري برپا اولوندو».
تخمينن ايکي عصر مودتينده ايراندا و آذربايجاندا صايب آز قالا اونودولدو، آرا-سيرا خاطيرلانسا دا، هر حالدا لاييق اولدوغو قييمتي آلا بيلمه دي. هينديستانين، افغانيستانين، پاکيستانين فارسديللي ادبياتيندا ايسه صايب مکتبي، دئمک اولار کي، بيزيم گونلره ده ک اؤز تاثير قوووه سيني ساخلاميشدير. عبدولقادير بيدئلين پوئزيياسيندا «هيند اوسلوبو» ان يوکسک ذيروه يه قالخدي. مير تقي مير بو اوسلوبدا اوردو ديلينده شعیرلر يازدي. اوردو و فارس ديللرينده يازميش ميرزه غالب و محمد ايقبال کيمي دونيا شؤهرتلي صنعتکارلار صايبدن بير اوستاد کيمي سؤز آچميش، اونون ياراديجيليغيندان بحره لنه رک يئني دؤور ايدئيالاريني يايميشلار. تدقيقاتلار تورکييه ادبياتيندا صايبين نايلي، نيشاطي، رقيب پاشا، نابي، شئيخ غالب کيمي آرديجيللاري اولدوغونو اوزه چيخارميشدير.
صايب آذربايجان ادبياتشوناسليغيندا بير قايدا اولاراق، فوضولي مکتبي نين نوماينده سي کيمي تقديم اولونور. صايب اوچون بو، چوخ آزدير. مشهور هيند عاليمي شيبلي نئماني يازيردي کي، فارسديللي پوئزييا روده کي ايله باشلاميش، صايبله بيتميشدير. يان ريپکايا گؤره، صايب حافيز و سعديدن سونرا غزلين اوچونجو بؤيوک اوستاديدير. مرحوم پروفئسسور غضنفر علييئو گؤستريردي کي، صايب ياراديجيليغي فارسديللي ادبيات تاريخينده بوتؤو مرحله تشکيل ائدير…
صايبين آذربايجان ديلينده الده اولان غزللري ايله فوضولي پوئزيياسي آراسيندا ياخينليق شوبهه سيزدير، حتّی بونلاردان بير نئچه سي فوضولييه نظيره کيمي يازيلميشدير. بونونلا بئله، صايب-فوضولي موناسيبتي داوامچي-اوستاد موناسيبتلري قدر ده ساده دئييلدير. آما بو، آيري بير صؤحبتين مؤوضوسودور.

بؤلمه:
Copyright © 2009 ۞ جاهان ۞.
Designed by Theme Junkie. Converted by Wordpress To Blogger for WP Blogger Themes. Sponsored by iBlogtoBlog.